Τα άγρια χόρτα στην ελληνική μεσογειακή διατροφή

Ο θρεπτικός και θεραπευτικός ρόλος των άγριων χόρτων στην ελληνική παραδοσιακή (κρητική) διατροφή

«Το φάρμακο σου η τροφή σου, η τροφή σου το φάρμακο σου» Ιπποκράτης (460-370 π.Χ.)

Τα βότανα αποτελούν και τροφή και φάρμακο. Ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός τα διέκριναν σε ψυχρά και θερμά και τα χρησιμοποιούσαν στη «Διαιτητική» θεραπευτική τους σύμφωνα με την αρχή «των εναντίων».

Στην αρχαία Ελλάδα και μέχρι τον 17ο αιώνα μ.Χ., το μαρούλι, η ζαφορά, οι βολβοί, η γλιστρίδα, το σπαράγγι, το ραδίκι ανήκαν στην ίδια κατηγορία με το φασκόμηλο, τη μαντζουράνα και τη ρίγανη.

Οι αγροτικοί πληθυσμοί της Ελλάδας, καταναλώνουν περισσότερα από 80 άγρια χορτάρια, κυρίως στην «κρητική διατροφή» για θρέψη και θεραπεία χωρίς διάκριση σε βότανα και λαχανικά από τη μινωική περίοδο το 3.000 π.Χ.

Παράδειγμα αποτελεί η μεγάλη ομάδα των άγριων πικρών χόρτων (wild bitter plants).

«Ότι είναι πικρό στο στόμα είναι γλυκό στο σώμα» (λαϊκό ρητό)

Παλαιότερα οι άνθρωποι κατανάλωναν περισσότερο τα πικρά συστατικά από ρίζες, λαχανικά ή βότανα. Η συνήθεια αυτή έχει σχεδόν εξαφανιστεί από τη σύγχρονη δυτική διατροφή που δείχνει εμφανή προτίμηση στις γλυκές και αλμυρές γεύσεις.

Κυρίες δράσεις των άγριων πικρών χόρτων:

• Ορεκτική • Κορεσμού της τροφής • Αποτοξινωτική ήπατος • Χολαιρετική και Χολαγωγή • Διουρητική και τονωτική

Σημαντικά «πικρά» αγριόχορτα:

1. Αγριοράδικο (Chichorium intybus). Ο Διοσκουρίδης το αναφέρει ως «Σέρις ή Πικρίς η αγριά» για τις διουρητικές του ιδιότητες. Ο μοναχός Αγάπιος ο Κρης γράφει στο «Γεωπονικόν» του ότι καθαρίζει το συκώτι.

Το ραδίκι προέρχεται από τη Μεσόγειο. Καλλιεργούνταν στην Αίγυπτο 4.000 χρόνια π.Χ. (Πάπυρος Embers). Τα ανθίδια του έχουν χρώμα γαλάζιο. Εδώδιμα και ωφέλιμα είναι η ρίζα και τα βλαστάρια με λαδόξιδο.

Συστατικά: Ανόργανα στοιχεία (Κ, Na, Ca, P, Mg, Fe), βιταμίνες (Α, ριβοφλαβίνη, νιασίνη, C). Επίσης, περιέχει ασκορβικό οξύ, κιχωρίνη, ιντιβίνη (πικράδα), κ.α.

Φαρμακολογικές ιδιότητες: •Πικρό, τονωτικό, στομαχικό, διουρητικό, καθαρτικό •Ηπατοπροστατευτική δράση (εκχύλισμα σπερμάτων) •Ο χυμός των φύλλων έχει υπογλυκαιμική δράση •Έχει αντιασθματικές και αντιφλεγμονώδες ιδιότητες

Το δημοφιλές «σταμναγκάθι της Κρήτης», το παραθαλάσσιο ραδίκι (Chichotium spinosum), κ.ν. κιχώριον το ακανθώδες, έχει όλες τις παραπάνω ιδιότητες, ενώ περιέχει λινολενικό οξύ (LNA.Ω3) και είναι ωφέλιμο για την καρδιά.

2. Πικραλίδα, το αγριομάρουλο (Taraxacum officinale). Οι Άραβες βοτανοθεραπευτές το εισήγαγαν στην Ευρώπη. Φέρει κεφαλωτή ταξιανθία με κίτρινα ανθίδια. Είναι πικρό, τονωτικό, χολαγωγό, ηπατικό. Εδώδιμα είναι η ρίζα και τα φύλλα. Τα φύλλα είναι διουρητικά (αναπλήρωση απώλειας Κ). Γενικά, οι ρίζες των φυτών (ωμές) καθαρίζουν το αίμα και είναι υπακτικές. Από τη ρίζα του φυτού παρασκευαζόταν ρόφημα (υποκατάστατο του καφέ).

Συστατικά: Βιταμίνες (A, C), ανόργανα στοιχεία (Fe, Mg, Ca, ιδιαίτερα Κ), πικρά συστατικά (λακτοπικρίνη). Περιέχει ταραξασίνη λόγω της οποίας διεγείρεται το συκώτι και αυξάνει η ροή της χολής.

Φαρμακολογικές ιδιότητες: •Διεγερτικό της όρεξης •Βοηθά σε δυσπεψία •Παροχέτευση Ήπατος – Ηπατοπροστατευτικό.

Παρενέργειες: •Πιθανή υπερχλωριδρία στομάχου (πικρά φυτά).

3. Αγκινάρα η άγρια (Cynara cardunculus) και ήμερη (Cscolymus). Είναι ο «σκόλυμος του Διοσκουρίδη». Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι τη χρησιμοποιούσαν στα γεύματά τους ως αφροδισιακό. Χώρα Προέλευσης: Βόρεια Αφρική. Εδώδιμοι είναι οι τρυφεροί βλαστοί, ο μίσχος των φύλλων και τα φύλλα.

Ιδιότητες: •Χολεραιτική και χολαγωγή •Τονωτική του συκωτιού •Διουρητική •Κατά της αρτηριοσκλήρωσης •Αναπλαστικές ιδιότητες του αίματος •Εφίδρωση

Συστατικά: Πηγή βιταμινών (Α, Β, C), μικροστοιχείων (Ca, P, K) και αντιοξειδωτικών (β-καροτένιο, λουτείνη, ζεαξανθίνη, κουερσετίνη) και φλαβονοειδή (κυναροσίδη).

Μελέτη: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο (Φεβρουάριος 2008). Η μοναδική μελέτη για τα χόρτα της κρητικής διατροφής: «Επίδραση της cynara cardunculus στα μεταγευματικά επίπεδα βιοχημικών δεικτών (καρδιαγγειακές παθήσεις)» Ε. Πλιάκης.

Το γεύμα: βρασμένο χόρτο αγριαγκινάρας από την Κρήτη, ραφιναρισμένο ελαιόλαδο, λεμόνι, ψωμί.

Αποτελέσματα – Συμπεράσματα:

Διαπιστώθηκε πτώση της ινσουλίνης και της γλυκόζης με ελαφρά αύξηση των τριγλυκεριδίων (μεταβολικό σύνδρομο).

4. Βολβοί (Muscari comosum). Προέλευση: Λεκάνη Μεσογείου. Συναντώνται σε όλη την Ελλάδα. Συλλέγονται με τσάπα λόγω βάθους των βολβών και σερβίρονται βραστοί ως σαλάτα. Επίσης, διατηρούνται σε άλμη και ξύδι. Προσφιλές έδεσμα των αρχαίων Ελλήνων. Πολύ πικροί (οι ρόδινοι). Ο Διοσκουρίδης τους αναφέρει για τη θεραπεία της ποδάγρας και για τους πόνους των αρθρώσεων. Θεωρούνται αφροδισιακοί ψημένοι με μέλι, ξίδι, σησάμι και σίλφιο.

5. Αντράκλα (Portulaca oleracea) κ.v γλιστρίδα.  Απαντάται σε όλη την Ελλάδα και στη Μεσόγειο. Έχει δροσιστικές, ιδιότητες και χρησιμοποιείται ιδιαίτερα σε σαλάτες. Ο Θεόφραστος τη συνιστά ως φάρμακο για την καρδιακή ανεπάρκεια. Ο Διοσκουρίδης συνιστά την αδράχνη για τον πονοκέφαλο, το έλκος στομάχου, τα νοσήματα της σπλήνας. Ο Γαληνός χρησιμοποιεί το χυμό των φύλλων ως φάρμακο. Οι ανακοινώσεις των τελευταίων ερευνών δικαιώνουν τον Γαληνό διότι όπως απέδειξε η δρ. Α. Σιμοπούλου η αντράκλα είναι πλούσια σε λινολενικό οξύ (Ω3) και ιδίως σε EPA (εικοσιπεντανοϊκό οξύ).

Βοηθά στην ισορροπημένη αναλογία των απαραιτήτων λιπαρών οξέων και στην προστασία της καρδιάς. Ήτοι το LNA-Ω3 κατά την δρ. Α. Σιμοπούλου θεωρείται κλειδί που ερμηνεύει τη μακροβιότητα των Κρητικών στην περίφημη μελέτη των επτά χωρών (The study of the seven countries – A. Keys  Χρ. Αραβάνης  Α. Καφάτος). A. Keys, ed., «Coronary heart disease in seven countries», Circulation 41, (1970).

Συστατικά: Ολόκληρο το φυτό περιέχει: Β-Καροτίνη, βιταμίνες C, B, B2, ανόργανα Ca, Mg, Na, K, οργανικά οξέα (νικοτινικό, οξαλικό), νοραδρεναλίνη και biflavonoid liquitinin (W.H.O.)

* Τα Ω3 λιπαρά οξέα βρίσκονται επίσης σε λιναρόσπορους, σπόρους κράμβης, καρύδια, πράσινα φυλλώδη λαχανικά.

Παραδοσιακή χρήση: Ο χυμός βοηθά σε διαταραχές (φλεγμονές, έλκη, αιμορροΐδες).

Λοιπά ζιζάνια με θεραπευτικές ιδιότητες

6. Τσουκνίδα (Urtica dioica). Οι τρίχες των φυτών προκαλούν έντονο κνησμό και κνίδωση (ισταμίνη-σεροτονίνη-μυρμηκικό οξύ). Ο Διοσκουρίδης το αναφέρει ως το αφέψημα των φύλλων με διουρητικές ιδιότητες. Εδώδιμες είναι οι τρυφερές μορφές σε χορτόπιτες (Θεσσαλία, Μακεδονία). Θεωρείται αφροδισιακή ιδίως η βραστή. Περιέχει μέταλλα όπως πυρίτιο (Si) αλλά είναι και πλούσια σε σίδηρο (Fe) και βοηθά σε αναιμίες. Επίσης, είναι πλούσια σε β-καροτίνη γι’ αυτό θεωρείται ότι δρα προληπτικά κατά των καρκινικών κυττάρων.

Φαρμακολογικές ιδιότητες:

•Αιμοκαθαριστικό •Αιμοπαραγωγικό •Τονώνει τη λειτουργία της χολής και του συκωτιού •Διεγείρει την κίνηση του εντέρου (κούρα καθαρισμού).

7. Μυρώνι της Αρκαδίας (Scandix pectin veneris  L.) κ.ν. Μυρώνι της Αρκαδίας, Αχάτζικας της Κρήτης, Μακεδονήσι (Πάτρα, Γιάννενα). Τα 10 από τα 12 είδη μυρωνίου βρίσκονται σε χώρες της Μεσογείου. Φυτό εδώδιμο σε χορτόπιτες ή χορτοσαλάτες λόγω και της έντονης γεύσης του. Ο Διοσκουρίδης το χρησιμοποιούσε ως βοηθητικό στις κενώσεις του εντέρου και ως διουρητικό. Ο Πλίνιος ως τονωτικό της σεξουαλικής ικανότητας (των ηλικιωμένων). Από γαστρονομικής άποψης τα χόρτα χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: 1. Βραστά με λαδόξυδο ως σαλάτα: ραδίκια, ζοχοί, σκολίμπρι, πικραλίδες 2. Αρωματικά σε πίτες (πιτάρικα) ή μαγειρευτά με λάδι (τσιγαρόλια). Τα μυρώνια ανήκουν στην δεύτερη κατηγορία.

Συμπέρασμα:

Α) Η ελληνική και κυρίως η κρητική χλωρίδα, που είναι το 1/3 της ελληνικής, θεωρείται από τις πλουσιότερες της Ευρώπης (6.200 φυτικά είδη, τα 1150 ενδημικά). Η ελληνική παραδοσιακή διατροφή έχει ως βάση το ελαιόλαδο (Α. Τριχοπούλου) με υψηλή αντιοξειδωτική ικανότητα (σκουαλένιο, τοκοφερόλες).

Συμπληρώνεται η ελληνική παραδοσιακή διατροφή με τα άγρια «χορτάρια», βότανα με υψηλή θρεπτική αξία και θεραπευτικές ιδιότητες, που συμβάλουν μέσω της αποτοξίνωσης και άλλων λειτουργιών στην αντιμετώπιση μεταβολικών και άλλων διαταραχών και στην εξισορρόπηση του οργανισμού.

Τέλος, η αντιοξειδωτική ασπίδα ολοκληρώνεται με τη συχνή χρήση αφεψημάτων, αρωματικών βοτάνων (δίκταμου, σιδερίτη, μαντζουράνας, μέντας, φλισκουνιού, κ.α.) για τη βέλτιστη υγεία και ευεξία του ανθρώπου [Antioxidant effects of herbs in Crete (Χρήστος Λιονής, Ashild Olsen-Faresjo, Tomas Faresjo, Μελπομένη Σκουλά, Μαρία Καψοκέφαλου) The Lancet 1998].

Β) Τα άγρια χόρτα αποτελούν μέρος της παραδοσιακής ζωής του Έλληνα, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αποτελούν πλούσια πηγή αντιοξειδωτικών. Η κρητική χλωρίδα περιέχει αμέτρητα βρώσιμα χόρτα που μαγειρεύονται με διαφόρους τρόπους: βραστά, τσιγαριστά, με κρέας, με χοχλιούς, με ψάρι. Η κρητική δίαιτα και ο τρόπος ζωής είναι αντιπροσωπευτικό μοντέλο μεσογειακής διατροφής. Η Μεσόγειος είναι η περιοχή στην οποία καταναλώνονται τα περισσότερα χόρτα.

-του Νικόλαου Σαμαρίδη, Βοτανολόγος Α.Π.Θ.

Η ομιλία παρουσιάστηκε στο συμπόσιο με θέμα ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ, στις 11 Φεβρουαρίου 2011 στο Εκθεσιακό Κέντρο Μετροπόλιταν.

Bionews.gr